Türklerin Kullandığı Alfabeler
Türkler tarih boyunca büyük bir coğrafi alanda yaşamlarını sürdürmüş, farklı devletler kurmuş büyük bir medeniyete sahip bir millet. Bu süreçte farklı alfabeler kullanmışlardır. Bu yazımızda size Türklerin kullandığı alfabeler ile ilgili bir yazı hazırladık.
Türkçe dilinin binlerce yıllık geçmişinde birçok alfabe kullanılmış ve bu alfabeler üzerinde değişiklikler yaşanmıştır. Buna rağmen Türkler, yakın dönemler içinde bazen birden çok alfabeyi birlikte kullanmışlardır. Bu durum sonucunda da edebiyat ve dil çevresinde değişiklikler ortaya çıkmış ve farklı gelişmelerin yaşanmasına neden olmuştur. Türklerin değişik alfabeleri kullanmalarında çeşitli nedenler etkili olmuştur. Milli alfabemiz olan Göktürk alfabesini, Göktürkler döneminde kullanan Türkler, İslam’ın etkisiyle Arap alfabesinden etkilenmiştir.
Tarihsel Süreç
Göktürkler, devletin sona ermesine kadar aynı alfabeyi kullanmışlardır. Uygurlar ise Müslümanlaşmaya başladıkları için, Arap alfabesinde biraz farklılık yaparak oluşturdukları alfabeyi (Uygur) kullanmışlardır. İlerleyen dönemlerde Uygur alfabesi, Göktürk alfabesi yerine kullanılmıştır. Karahanlılar döneminin sona ermesine kadar iki alfabe bir arada kullanılmışsa da, baskın olarak Uygur alfabesi benimsenmiş ve kullanılmıştır.
Arapların etkisi, Osmanlı dönemiyle birlikte Türkler üzerinde iyice artmış ve Arap alfabesi kabul edilmiştir. Yaklaşık 7 yüzyıl boyunca kullanılan Arap alfabesi döneminde, harfler üzerinde bir takım değişiklikler yapılmıştır. Bundan dolayı ilgili dönem içinde kullanılan bu alfabe “Osmanlı Alfabesi” olarak da adlandırılmıştır. Cumhuriyet’in kurulmasıyla birlikte Türkçenin bozulmasına ve gerilemesine yol açan Arap alfabesi kaldırılmış ve Latin kökenli Türk alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Harf devrimi sonucu Türkçenin ses yapısına uygun olan harfler kullanılmış ve ülkedeki okur-yazar oranında kısa sürede büyük bir artış gerçekleşmiştir. Türklerin tarih boyunca kullandıkları alfabeler ve bu alfabelerin özellikleri aşağıda verilmiştir.
Göktürk Alfabesi Dönemi – Türklerin Kullandığı Alfabeler
Türklerin siyasal bir varlık olarak sahneye çıkmaları, milattan önceki dönemlere kadar geriye gitmektedir. Yazının kullanıldığına dair bazı kayıtlar Hunlar döneminde olmakla birlikte, yazının özellikleri hakkında net bilgiler mevcut değildir. Bundan dolayı Göktürk alfabesi, Türklerin kesin olarak kullandıkları bilinen ilk alfabe olarak kayıtlarda yer almaktadır. Göktürk alfabesi, 7. Yüzyıl’dan başlamış ve Karahanlılar dönemine kadar devamlı kullanılmıştır. Yaklaşık olarak 5 yüzyıl kullanılan bu alfabenin en güzel örnekleri Orhun Yazıtları olarak karşımıza çıkar. Orhun Yazıtlarının kağıt üzerinde kullanıldığı en iyi örnek ise Irk Bitig adlı eserdir.
Göktürkler döneminde yaygınlaşan bu alfabe, yazıtlar haricinde yazma eserlerinde de kullanılmıştır. Bunu kanıtlayan en güzel örnekler ise Doğu Türkistan Yazmalarıdır. Göktürk alfabesinin Uygular döneminde de bir süre kullanıldığı bilinmektedir. Yakın zamanda bulunan Taryat Yazıtı ve 760 yılında dikilen Şine-Usu yazıtı bunu kanıtlamaktadır. Göktürk alfabesi bazı değişikliklere maruz kalarak Peçenekler, Bulgarlar, Sekeller ve Hazarlar tarafından da kullanılmıştır.
Uygur Alfabesi Dönemi – Türklerin Kullandığı Alfabeler
Göktürk Devleti’nin 744 yılında sona ermesi ile yerlerine geçen Uygurlar dönemi, gelişme ve kültürel etkinlikler açısından Türk tarihinin (İslam öncesi) en parlak dönemini kapsamaktadır. İran, Çin ve Hint kültürlerinin de etkileriyle birlikte kültür yaşamına hareketlilik, renk ve öncelik getiren Uygular, matbaa ve kağıdı da kullanmışlardır. Bu dönemde Göktürk yazısını bırakmışlar ve kendilerine has bir alfabe oluşturmuşlardır. Uygur alfabesi Soğd kökenlidir ve uğradığı bazı değişikliklerle Türkçeye uygulanmıştır. Uygur alfabesinin tam olarak ne zaman kullanılmaya başlandığı net olarak bilinmemektedir. Bu konuyla ilgili olarak bilinen şey, Uygur yazısı ile yazılan en eski metinlerin 9. Yüzyıl sonlarına ait olduğudur. Buna rağmen, Uygurların siyasi varlıklarını kaybetmelerinden sonra da bu alfabe uzun süre kullanılmıştır.
Türklerin İslam’a geçmeleri ve Arap kökenli bir alfabenin kabul edilmesinden sonra da Kırım ve Türkistan’daki Türk devletlerinde Uygur alfabesinin varlığı devam etmiştir. Bazı değişikliklerle Türkçeye uygulanan ve 18 harf bulunan Uygur alfabesinin ne zaman kullanılmaya başlandığı net olarak bilinmiyor. Bu alfabedeki harflerin üç tanesi ünlü, 15 tanesi ise ünsüzdür. Sağdan sola ve yukarıdan aşağıya yazılan Uygur alfabesinde “Z” harfi dışındaki bütün harfler bitiştirilerek yazılmaktadır.
Arap Alfabesi Dönemi – Türklerin Kullandığı Alfabeler
İslam dininin yayıldığı tüm coğrafyada benimsenen ve Latin alfabesinin ardından dünyada yazı dili olarak en fazla kullanılan alfabedir. Sağdan sola doğru yazılan Arap alfabesinde 28 ünlü harf bulunur ve bunların 22’si Sami alfabesinden geçerek değişikliğe uğramıştır. Geriye kalan 6 ünsüz harf ise tamamen Arapçaya özgü harflerdir. Osmanlıcada Arap harflerinin dışında Farsçada bulunan “ç” ve “p” harfleri de kullanılmıştır.
Latin Alfabesi Dönemi – Türklerin Kullandığı Alfabeler
Latin alfabesi olarak adlandırılan alfabe, aslında günümüzde Türkiye Türkçesini yazarken kullandığımız alfabedir. Latin alfabesi denmesinin sebebi, bu alfabenin harf devrimi döneminde Latin kökenli batı harfleri kullanılarak oluşturulmuş olmasıdır. Osmanlılar zamanında kullanılan Osmanlı yani Arap alfabesinin Türkçeyi olumsuz etkilediği ve gerilemesine neden olduğu bir gerçektir. Bunun nedeni ise; Arap harflerinin Türkçenin ses yapısına uygun olmamasıdır. Bundan dolayı Türkçe ses yapısına uygun bir alfabe olan Latin alfabesi, bazı değişikliklere uğramış, ekleme ve çıkarmalar da yapılarak Türkçeye uyarlanmıştır. Ulu Önder Atatürk’ün liderliğinde yapılan çalışmalar neticesinde, 29 harften oluşan Türk alfabesi ortaya çıkarılmıştır.
Yeni meydana gelen bu alfabe ile okur-yazar oranı ciddi derecede artmış, Türkçenin özleştirilmesi adına ciddi çalışmalar yapılmış, Türkçe yapıtların sayısında büyük bir artış olmuş ve Türkçe üzerindeki Farsça ile Arapça dilinin etkisi azalmaya başlamıştır. Latin alfabesinde (Türk alfabesi) 29 harf bulunmaktadır, fakat 1990 yılında toplanan uluslararası Türkçe kurultayı, Türk alfabesine ince e, burun n’si, x, q, w harflerinin de eklenmesi ile meydana gelecek ortak alfabeden öbür Türk devletlerinin kendi alfabelerini tercih etmesi kararını almıştır. Bu kararın sonrasında Azerbaycan bu alfabeden 34 harf tercih edip kullanmaya başlamıştır. Aynı zamanda ı, a, u harfleri üzerinde yabancı kökenli şapka yani inceltme imi (^) kullanılmaktadır. Latin alfabesinde orijinal yani yaygın olarak diğer alfabelerde de kullanılan harfler, dilin kendine has seslerini vermekte kullandığı orijinal sesin türevi yani ikincil harften önce gelmektedir. Bundan dolayı Türk alfabesinde “i” harfi daima “ı” harfinden önce kullanılır.
Kiril Alfabesi Dönemi – Türklerin Kullandığı Alfabeler
Bulgarca, Makedonca ve Rusçada Kirilitsa, Sırpçada ise Çirilitsa şeklinde yaygın olarak kullanılan Kiril alfabesi, Slav dili yazılarında kullanılan bir alfabedir. Ortadoks rahipleri olan Metodius ve Kiril’den adını almasına rağmen, Kiril alfabesini gerçekten onların geliştirdiğine dair net bir bilgi bulunmamaktadır. Konuyla ilgili yapılan araştırmalara göre, Metodius ve Kiril’in öğrencileri günümüzde Sırbistan, Ukrayna, Rusya, Bulgaristan ve diğer bazı ülkelerde de kullanılan bu alfabeyi 9. Yüzyıl’da Bizans alfabesini temel alarak geliştirmişler ve Yunancada olmayan bazı Slav seslerini eklemişlerdir. Günümüzde Kiril alfabesini kullanan ülkeler; Ukrayna, Beyaz Rusya, Tacikistan, Bulgaristan, Kazakistan, Rusya, Moğolistan, Kırgızistan, Sırbistan ve Makedonya’dır.
Kiril alfabesi, Türklere zorla kabul ettirilen bir alfabe özelliği taşımaktadır. Azerbaycan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Kazakistan gibi günümüzde bağımsız Türk devleti olan bu ülkelerde, Sovyet Rusya’sı zamanında yaşamakta olan Türklerin Rus yani Kiril alfabesini kullanmaları zorunlu bir hale getirilmiştir. Kiril alfabesini kullanmak zorunluluğunda olan Türklere, ayrıca kendi dillerinde de değişiklikler yapmaları yönünde baskı uygulanmıştır. Stalin, yazı dilinin Rusçaya yakınlaşması için türlü oyunlar yapmış ve günümüz Türk dünyası arasındaki gerginlik ve kopukluğun temel nedenlerinden biri olmuştur. Türk tarihinde yaklaşık 23 farklı konuşma ve yazı dili olmasının tek sebebi, Kiril alfabesi ve dolayısıyla Ruslardır.